Λουντβιχ Τηκ, Οι πολυτέλειες της ζωής
Μετάφραση: Έλενα Νούσια, Εκδόσεις Ύψιλον
Τελείωσα την πρώτη ανάγνωση των τριών διηγημάτων και της νουβέλας του Λούντβηχ Τήκ.
Για να είμαι ειλικρινής ήταν η πρώτη μου επαφή με τον γερμανικό ρομαντισμό, εκτός από κάποια ποιητικά του Novalis και αποσπάσματα από τις Εκλεκτικές Συγγένειες του Γκαίτε. Τον δε “Φάουστ” τον είχα δει ως θεατρικό. Μέχρι εκεί.
Ο “Βασιλιάς του Γερμανικού Ρομαντισμού” όμως, Λούντβιχ Τηκ, ομολογώ ότι με εξέπληξε.
Αρχικά, εκτίμησα την στρωτή γλώσσα που κυματίζει ανάμεσα στο λογοτεχνικό και το λόγιο, χωρίς όμως να είναι εξεζητημένο. Σε αυτό οφείλω να ομολογήσω ότι έχει προφανώς συμβάλει αποφασιστικά και η εξαιρετική μετάφραση της Έλενας Νούσια.
Εξετάζοντας ένα-ένα τα έργα που συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το τομίδιο σημείωσα τα εξής:
α) Στο πρώτο διήγημα “Μάγια του έρωτα”, παρατηρείται μια ατμόσφαιρα σκοτεινή, μυστηριακή, γεμάτη από εναλλασσόμενες εικόνες και ανάμεικτα συναισθήματα, ενώ ταυτόχρονα έχουμε την σκιαγράφηση τριών εντελώς διαφορετικών και αντιφατικών μεταξύ τους χαρακτήρων που όμως συνδέονται σε έναν αέναο κύκλο. Ο κύκλος αυτός σπάει απότομα, σχεδόν χωρίς προειδοποίηση και χωρίς ο ήρωας να μας προετοιμάσει για αυτό. Η λύση παρόλο που είναι τραγική είναι λυτρωτική. Η λύτρωση που δίνεται στην αρχαία ελληνική τραγωδία, και με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Θάνατος – τιμωρία – δικαιοσύνη. Το διήγημα συχνά θυμίζει τα βρετανικά γοτθικά λογοτεχνικά έργα με τις μεταφυσικές προεκτάσεις.
β) Στο δεύτερο διήγημα “Τα ξωτικά” αρχικά έχουμε μια ατμόσφαιρα τρυφερή και γλυκιά με υποβόσκουσα σκοτεινιά όπως τα παραμύθια των αδερφών Γκριμ ή ακόμα και τα σύγχρονα λογοτεχνήματα ηρωικής φαντασίας. Οι περιγραφές είναι τόσο ζωντανές χωρίς να γίνονται υπερβολικές και μοιάζει να είναι προβολές εικόνων από το ίδιο μας το μυαλό. Κάποιες στιγμές οι περιγραφές, μου θύμισαν τις ¨Φράουλες” του Γιόζεφ Ροτ. Επίσης το απρόσμενο κάνει την εμφάνισή του την κατάλληλη στιγμή χωρίς υπερβολές. Βεβαίως δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι πρόκειται σαφώς για ένα αλληγορικό διήγημα που στόχο έχει να μας δείξει ότι παρόλο που ο κόσμος κάνει μεγάλη φαινομενική προσπάθεια να ξεφύγει από την δυστυχία, την αδικία και την ασχήμια, παρόλο που υπάρχει τρόπος, η απληστία και η αδηφαγία του ανθρώπου τον καθιστά ανάξιο και ανίκανο να γίνει κοινωνός της και να ζήσει αυτή την πληρότητα. Χαρακτηριστική είναι η φράση: “ Δεν φταις εσύ, γλυκιά μου καρδιά, μα ποτέ τους δεν θα βάλουν μυαλό, όσο έξυπνοι κι αν θαρρούν πως είναι.”
Συμβολίζει ακόμα τους μοιραίους κύκλους της ζωής, την αξία της αθωότητας και της καλοσύνης και την “αγοραστική” και όχι ουσιαστική αξία των αντικειμένων, έναντι των θαυμάτων που επιτελεί η ίδια η φύση αυτή καθαυτή, όσο και οι αρχέγονες αξίες πριν την αλλοτρίωση. Ζητήματα που για εμένα ανακύπτουν και περιγράφονται ως: ρατσισμός, δυσπιστία, αγνωμοσύνη, αλλοτρίωση, φιλαργυρία.
γ) Το τρίτο διήγημα “Το κύπελλο” είναι ένα ηθογραφικό αριστούργημα. Μία μικρή πραγματεία στον έρωτα και στις σχέσεις. Επίσης με πιο ρεαλιστικούς όρους, διαπραγματεύεται τις ουσιαστικές αξίες της ζωής, έναντι των κοινωνικών συμβάσεων που επιβάλλονται από την δύναμη που παράγει ο πλούτος. Βρίσκεται σε φανερή αντίθεση το ιδεατό με το πρακτέο, το ιδανικό με το αποδεκτό. Στον ίδιο άξονα με τα “ξωτικά” υπάρχει η αντίθεση της αθωότητας με την προκατάληψη και η απώλεια της μοναδικής ευδαιμονίας εξαιτίας των τυπικών συμβάσεων. Και κυρίως, η υπόσχεση που δεν κρατήθηκε. (τρίτη φορά που συναντούμε αυτή την συγκυρία στο βιβλίο αυτό).
Οι χαρακτήρες; Μοναδικοί. Ο γέροντας που αποδεικνύεται ότι κρύβει στο μυαλό και στην ψυχή του συσσωρευμένο το νόημα του κόσμου. Καθορίζει τους όρους του “άλλου” παιχνιδιού. Εμφανίζεται πράος αρχικά, μέχρι το “ολίσθημα”, όπου αφήνει να ξεπεταχτεί ο έντονος θυμός, να φανεί η ανισορροπία που προκαλείται από την εκτός “ορίων” πράξη. Ο νεαρός Φέρντιναντ, ερωτευμένος που λειτουργεί ενστικτωδώς, εγκλωβίζοντας την παρόρμηση στην περιοριστική γυάλινη σφαίρα της “λογικής” και της σύμβασης. Ο Λέοπολντ, η Αγάθη, η μητέρα, όλοι ορμώμενοι από μια αγνή κινητήρια δύναμη, την αγάπη, βάζουν τα κάγκελα που φυλακίζουν το μυαλό του Φέρντιναντ. Γιατί; Γιατί η κοινωνική σύμβαση συχνά υπερισχύει. Γιατί η ζωή εκτός του πλαισίου που επικρατεί χαρακτηρίζεται περιθώριο και δημιουργεί συναισθηματικά και πρακτικά προβλήματα. Λύτρωση; Η αποκάλυψη της αλήθειας την τελευταία στιγμή. Η διαφορά με την αρχαία ελληνική τραγωδία είναι ότι την τραγικότητα οι ήρωες και οι αναγνώστες την βιώνουν ταυτόχρονα.
δ) Η νουβέλα με τον ομώνυμο τίτλο όμως είναι η μεγάλη έκπληξη. Ένα εξαιρετικό κείμενο, δομημένο αριστοτεχνικά. Οι χαρακτήρες είναι αντιφατικά υπέροχοι. Η ατμόσφαιρα ιδιαίτερη και η γραφή δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στο ρεύμα του ρομαντισμού. Τον υπερβαίνει.
Πρόκειται για μια νουβέλα σφιχτή. Γεμάτη με τα θεμελιώδη προβλήματα της εποχής στην οποία διαδραματίζεται, αλλά παράλληλα ίπταται σε ένα διαχρονικότερο επίπεδο.
Αγκαθωτά πλέγματα γύρω από την εσωτερική αναζήτηση του ήρωα, η οικονομική και κοινωνική επιφάνεια, η δύναμη, η αντίθεση του συναισθήματος με το κοινωνικά ζητούμενο.
Μια καφκική ιστορία, εκατό χρόνια πριν τον θεμελιωτή της καφκικής άποψης. Μέσα από τις σελίδες αυτής της νουβέλας έζησα πάλι τον “Πύργο”, το “Κτίσμα”… Ο επιφορτισμένος με την φύλαξη της σκάλας που ζει το δικό του δράμα, τη δική του φυλακή στον ειδικό του σκοπό. Ζητά την τυφλή και αδιαμφισβήτητη αγάπη και αφοσίωση, ενώ ο ίδιος αποκρύπτει την αλήθεια από την αγαπημένη του “για το καλό της” και κυρίως για αυτή καθαυτή ΤΗΝ σκάλα. Ζει μέσα στην περίμετρο της υπόθεσης αλλά βιώνει την ίδια την απομόνωση από αυτή, μέσα από τον μικρό του κλωβό.
Δυνατός χαρακτήρας εμφανίζεται η υπηρέτρια που ακολουθεί το ζευγάρι στο φευγιό του και ξενοδουλεύει για να στηρίξει τον αφέντη της. Η απόδειξη της πλήρους και αδιάλλακτης αφοσίωσης. Η αποδοχή χωρίς αμφισβήτηση και χωρίς ενδοιασμούς. Το κίνητρο είναι το χρέος και το συναίσθημα, ενώ οι εναλλακτικές σχεδόν δεν υπάρχουν στο δικό της μυαλό.
Και βέβαια το “εργαλείο” της εξέλιξης, γίνεται ένα βιβλίο και ένα χειρόγραφο τα οποία διασταυρώνουν τους δρόμους τους με τους ήρωες στη διάρκεια της ανάγνωσης.
Η νουβέλα τελειώνει (πρωτοφανώς) με μια χροιά αισιοδοξίας (σήμερα θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε και happy end) και με ένα φιλοσοφικό ερώτημα:
Ποιο είναι άραγε το νόημα της ανθρώπινης ζωής, των αναγκαίων, των περιττών και των μυστηρίων της;
Και πώς τελικά καταφέρνει ο Λούντβιχ Τηκ να μας κάνει ακριβώς αυτή την ίδια ερώτηση σε όσα έργα εξετάσαμε ως τώρα κινούμενος σε διαφορετικά χωράφια, σε διαφορετικά σκηνικά, σε αντιφατικούς χαρακτήρες και καταστάσεις συντηρώντας το ίδιο δίπολο: συναίσθημα ενάντια στην σύμβαση;
Και έτσι επιβεβαιώνεται και ο ρομαντισμός: Ο άνθρωπος και το συναίσθημα στο επίκεντρο. Μόνο που ο Τηκ αναφέρει και τις συνέπειες ως αμοιβή ή τιμωρία -συνήθως το δεύτερο.
Εκπληκτικό δε, είναι το επίμετρο της Κατερίνας Μητραλέξη όσο και αυτό της Έλενας Νούσια, που αμφότερα μας βάζουν όχι μόνο στο πνεύμα του ίδιου του συγγραφέα αλλά και στην ουσία του Ρομαντισμού ως ρεύμα, περιγράφοντας ταυτόχρονα τις προεκτάσεις του.
Θεωρώ ότι στάθηκα πολύ τυχερή να έχω διαβάσει αυτό το βιβλίο και να το συζητώ με τους υπολοίπους συμμετέχοντες στην αναγνωστική μας λέσχη.
Β. Μανουσαρίδου
(μέλος της λέσχης)
[…] Είναι πολλές οι φορές που η περιγραφή είναι τόσο ζωντανή και πολύχρωμη, που εάν πάρεις ένα πινέλο μπορείς να αποτυπώσεις ζωγραφικά την όλη σκηνή. Τα γεγονότα στις ιστορίες του έχουν κλιμάκωση, από την δολοφονία του μωρού, που σε παραπέμπει σε τελετές μαύρης μαγείας και κυνήγια μαγισσών, στην ηρεμία της χώρας των ξωτικών και την γαλήνη, όπου όμως επέρχεται η τιμωρία μόλις η κοινή θνητή αποκαλύψει το μυστικό τους. Εδώ θυμίζει αποσπάσμα από την ελληνιστική ποίηση, συγκεκριμένα την τιμωρία -τύφλωση του Τειρεσία από την Θεά Αθηνά, όταν αυτός την είδε γυμνή να παίρνει το λουτρό της με την Χαρικλώ τη μητέρα του. Η Θεά τον τιμώρε γιατί παρέβη τον άγραφο νόμο ότι ουδείς θνητός μπορεί να δει τους Θεούς παρά μόνο εάν εκείνοι το θελήσουν. Η ιστορία με το κύπελο μας μεταφέρει στον κόσμο της μαντείας και με πρωταγωνιστή το κύπελο ξανασυναντιόνται χρόνια μετά οι δύο ερωτευμένοι που είχαν χωρίσει τόσο άδοξα, πολλά χρόνια πριν. Και στο τέλος, η αγάπη του ζευγαριού, το “αγαπώ” τους, κλεισμένο ερμητικά πίσω από τους τοίχους οτυ σπιτιού, αποκομμένοι στο τέλος στον επάνω όροφο, αυτοί και το “αγαπώ” τους! Και εδώ η κορύφωση φτάνει με την εμφάνιση του πλούσιου φίλου ο οποίος τους βγάζει από την δεινή οικονομική κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει.
Γρηγόρης Καραθανάσης
(μέλος της λέσχης)
Ο Λούντβιχ Τηκ υπήρξε ένας μορφωμένος συγγραφέας, μεταφραστής, κριτικός λογοτεχνίας και Συλλέκτης Παραμυθιών. Ενδεχομένως αυτό καθαυτό να μας εξηγεί τον τρόπο που επιλέγει (μαζί με τους υπόλοιπους ρομαντικούς) να μας αφηγηθεί τις ιστορίες του. Αλλά και το παραμύθι παίρνει τη νεώτερη μορφή τους από τους ρομαντικούς της κεντρικής Ευρώπης.
Γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1773 ενώ πέθανε το 1853 σχεδόν στην περίοδο της δύσης του ρομαντισμού και της ανάδυσης του ρεαλισμού.
Φοίτησε σε διαφορα πανεπιστήμια μεταξύ των οποίων και το Πανεπιστήμιο του Γκετινγκεν πόλη στην οποία υπάρχει και το Ινστιτούτο Γκαίτε.
Ανάμεσα στις σημαντικές του μεταφράσεις είναι και ο Δον Κιχώτης.΄
Έφυγε σε μεγάλη ηλικία έχοντας υποστεί μεγάλες απώλειες αφήνοντας όμως ένα τεράστιο έργο.
Υπήρξε πολυγραφότατος και ένας από τους βασικούς θεμελιωτές του Γερμανικού Ρομαντισμού.
Έργα του:
1795, Αμπνταλλάχ
1795-1796, Μια ιστορία χωρίς περιπέτειες, 2 τόμοι, (με το ψευδώνυμο Πέτερ Λέμπρεχτ)
1795-1796, Η ιστορία του κυρίου Γουίλιαμ Λόβελ, 3 τόμοι
1797, Φιλολογική επιμέλεια της συλλογής Ξεχειλίσματα καρδιάς ενός φιλότεχνου μοναχού του Χάινριχ Βάκενροντερ
1797, Οι Επτά Σύζυγοι του Κυανοπώγωνα. Μια αληθινή οικογενειακή ιστορία. (Με το ψευδώνυμο Γκότλιμπ Ντάγερ)
1797, Λαϊκά παραμύθια, 3 τόμοι
1797, Η ιστορία αγάπης της όμορφης Μαγκαλόνα και του Πέτρου, κόμη της Προβηγκίας
1798, Οι περιπλανήσεις του Φραντς Στέρνμπαλντ, 2 τόμοι
1799, Επιμέλεια του έργου Στοχασμοί περί τέχνης, για τους λάτρεις της τέχνης του Χ. Βάκενροντερ
1799, Ο Πρίγκιπας Τζερμπίνο, ή το ταξίδι με το καλό γούστο
1799-1800, Ρομαντικά λογοτεχνήματα, 2 τόμοι
1801, μετάφραση του Δον Κιχώτη
1802-1804, Ο αυτοκράτορας Οκταβιανός
1811, Παλαιό αγγλικό θέατρο, 2 τόμοι
1812-1816, Φαντάζους, 3 τόμοι
1821-1823, Ποιήματα, 3 τόμοι
1826, Δραματουργικά φύλλα, 2 τόμοι, (1852, 3ος τόμος)
1826, Η εξέγερση των Σεβεννών
1828, Ο γέρος του βουνού
1828, έκδοση των Απάντων του ποιητή Τζάκομπ Μίκαελ Ρέινολντ Λεντς, 3 τόμοι
1829, Το μαγεμένο κάστρο
1831, Ο υπνοβάτης
1831, Η εμποροπανήγυρη
1831, Η σύναξη των μαγισσών
1833, Ένα καλοκαιρινό ταξίδι και Ο θάνατος του ποιητή
1836, Ο νεαρός ξυλουργός, 2 τόμοι
1839, Η αφθονία της ζωής
1839, ολοκληρωμένη έκδοση όλων των δραμάτων του Σαίξπηρ, 12 τόμοι
1840, Βιττόρια Ακκορομπόνα, 2 τόμοι
1846, έκδοση των Απάντων του Νοβάλις και του Κλάιστ
1848-1852, Κριτικό έργο, 4 τόμοι
1855, Μεταθανάτια γραπτά. Επιμέλεια και σταχυολόγηση από τον Ρούντολφ Καίπκε, 2 τόμοι
Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορούν τα:
Ο ΞΑΝΘΟΣ ΕΚΜΠΕΡΤ – ΤΟ ΡΟΥΝΕΝΜΠΕΡΓΚ και
ΟΙ ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ
