ΠΥΡΟΒΟΛΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΛΕΦΑΝΤΑ & ΣΤΗΝ ΑΓΧΟΝΗ – ΤΖΟΡΤΖ ΟΡΓΟΥΕΛ
Τα δύο σύντομα, διηγήματα του Όργουελ πραγματεύονται την αφαίρεση της ζωής δύο έμβιων όντων από εκπροσώπους της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στη Βιρμανία. Ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας τη φόρμα του διηγήματος, αλλά αξιοποιώντας ταυτόχρονα και τις αρετές του δοκιμίου, περιγράφει τη θανάτωση ενός ελέφαντα σε αμόκ και τον απαγχονισμό ενός ντόπιου από την αποικιοκρατική διοίκηση.
Το τελετουργικό στοιχείο της θανάτωσης γίνεται η αφορμή για ένα καυστικό σχόλιο πάνω στις αντιφάσεις που βιώνει όποιος βρίσκεται στην υπηρεσία της αποικιοκρατικής διοίκησης. Η θανάτωση του ελέφαντα αποτελεί για τον συγγραφέα μια αφορμή για να στοχαστεί πάνω στη φύση του ιμπεριαλισμού. Μια πράξη καθήκοντος, όπως ο απαγχονισμός, προτρέπει σε αναστοχασμό και περισυλλογή.
Η ανακούφιση την οποία αισθάνονται οι αξιωματούχοι για τις πρόζες αυτές, μπορεί να είναι λυτρωτική αλλά μόνο προσωρινά. Η ζωή συνεχίζεται με την ίδια ρουτίνα, τους ίδιους αξιακούς κώδικες και τους κανόνες της διοίκησης που συγκροτούν ένα πλέγμα απάνθρωπης αποικιοκρατικής εξουσίας.
Τελικά, το κυρίαρχο ερώτημα «ποιος είναι ο ελέφαντας στο δωμάτιο της αποικιοκρατίας», οδηγεί σε μια κρίση για την ίδια την αποικιοκρατία ως συνθήκη εξουσίας και νοηματοδότησης του βίου όσων ζουν υπό το καθεστώς της είτε ως εξουσιαστές είτε ως εξουσιαζόμενοι. Μπορεί ο συγγραφέας να μην είναι τόσο τολμηρός ώστε να ονοματίσει τον «ελέφαντα στο δωμάτιο», παρέχει όμως όλα τα στοιχεία για να το κάνει ο αναγνώστης.
(Από την περίληψη στο οπισθόφυλλο)
Η επιλογή των δύο αυτών διηγημάτων είναι συμβολιστική. Η εκτέλεση ενός ζώου-εργαλείου και ο απαγχονισμός ενός ανθρώπου-εμποδίου, σε σχέση με την αποικιοκρατική φιλοσοφία και νοοτροπία του 18ου και του 19ου αιώνα, μας αφήνει να κατανοήσουμε το αξιακό σύστημα του κατακτητή.
Ο Όργουελ ο οποίος ήταν ορκισμένος εχθρός του ολοκληρωτισμού, σε αυτά τα δύο κείμενα θίγει αρκετά και σοβαρά ζητήματα που θεωρητικά λύθηκαν από την «πολιτική ορθότητα» του 20ού & 21ου αιώνα αλλά στην ουσία δεν λύθηκαν ποτέ.
Ένα από τα βασικά ζητήματα είναι ο ρατσισμός. Ένας ρατσισμός χωρίς αιτία, χωρίς προηγούμενο. Ο «λευκός» και οι άλλοι. Ο ρατσισμός προκύπτει από την χριστιανική θρησκεία σε μεγάλο βαθμό. Ο Χριστός σε ανατολή και δύση απεικονίζεται ξανθός με γαλανά μάτια και σουηδικά χαρακτηριστικά. Όλες οι συντηρητικές κοινωνίες της «Δύσης», αναπαράγουν αυτό σαν πρότυπο και το επιβάλουν όταν και όποτε τους εξυπηρετεί, αποκρύπτοντας το γεγονός ότι ακόμα κι αν υπήρξε αυτό το πρόσωπο, λόγω της Παλαιστινιακής καταγωγής του πιθανότατα δεν θα είχε την παραμικρή ομοιότητα με αυτή την απεικόνιση. Αυτό το πρότυπο όμως, εργαλειοποιείται ώστε να αποτελέσει σοβαρή αιτία για την οικονομική και διοικητική εκμετάλλευση ολόκληρων Ηπείρων. Αυτό, και φυσικά η θρησκεία ως «εταιρεία» και μέσω επιβολής. Οι μεγάλοι αποικιοκράτες όπως είναι γνωστό είναι οι Άγγλοι, οι Γάλλοι, οι Ολλανδοί, οι Γερμανοί και οι Ισπανοί και Πορτογάλοι. Δηλαδή οι ισχυροί Καθολικοί θαλασσοπόροι με εύκολη έξοδο στον Ατλαντικό και οι ακόμα ισχυρότεροι Προτεστάντες (και Αγγλικανοί) της Βορειοκεντρικής Ευρώπης.
Η τεχνολογική «πρόοδος» στον τομέα των πολεμικών μηχανών και όπλων βοήθησε αρκετά στην υποδούλωση. Ο σκοπός ήταν ένας: Η κατάκτηση του πλούτου σε ξηρά και θάλασσα μέχρις εξαντλήσεως των φυσικών πόρων που ήταν χρήσιμοι κατά περίπτωση. Άλλοτε αυτοί ήταν ο χρυσός, άλλοτε τα διαμάντια, το πετρέλαιο, το ελεφαντόδοντο, τα δέρματα, τα σιτηρά κ.ο.κ. Φυσικά για την απόκτησή τους, την εξόρυξη ή την καλλιέργεια και την μεταφορά χρειάζονταν ανθρώπινα χέρια﮲ και από το να «κουβαλήσει» ο κατακτητής τα αντίστοιχα πλήθη εργατών από τη χώρα του με τεράστιο κόστος και να εποικήσει αυτά τα μέρη ή να πολεμήσει για την κατάκτισή τους, προτίμησε να αποικήσει και να χρησιμοποιήσει τον ντόπιο πληθυσμό ως εργατικό δυναμικό. Όπου τα πράγματα ήταν δύσκολα αλλά μπορούσε να υπερτερεί σε άμεση δύναμη, χρησιμοποίησε βία. Όπου η κατάσταση φαινόταν ανώτερη του κατακτητή, αυτός έσπερνε έναν εμφύλιο πόλεμο και τον άφηνε να κάνει εκείνος τη δουλειά του. Έμπαινε σαν ειρηνευτής και μεσολαβητής επιβάλλοντας (αν και όχι πάντα) μια ισορροπία που πάντοτε ήταν προς όφελός του, έχοντας πουλήσει όπλα και στις δύο αντιμαχόμενες πλευρές.
(Αξίζει να σημειώσουμε ότι η Βιρμανία βρίσκεται στην Ανατολική πλευρά του Κόλπου της Βεγγάλης ΒΔ της Ταϊλάνδης και προσαρτήθηκε στις Βρετανικές αποικιακές κτήσεις το 1826. Απέκτησε την ανεξαρτησία της από τους Άγγλους το 1948 μετά από τρεις Βιρμανο-Αγγλικούς πολέμους. Το όνομά της άλλαξε σε Μιανμάρ, αλλά χρησιμοποιούνται σχεδόν το ίδιο και τα δύο ονόματα. Πέρασε από πολλές πολιτικές ανακατατάξεις όμως σήμερα βρίσκεται σε μια από τις χειρότερες καταστάσεις στην ιστορία της αφού το 2021 μετά από ένα πραξικόπημα του Min Aung με στρατιωτικούς καθαίρεσαν την εκλεγμένη Aung San Suu Kyi και την φυλάκισαν με αιτιολογία την υποτιθέμενη παραβίαση των πρωτοκόλλων για τον Covid, εγκαθιστώντας στην Μιανμαρ μια σκληρή χούντα.)
Ας μην ξεχάσουμε τα κυνηγετικά ήθη που επέδειξε το Αμερικανός Πρόεδρος Θίοντορ Ρούσβελτ ανά τον πλανήτη γύρω στα 1905-1910. Είναι αμέτρητες οι φωτογραφίες του πάνω από πτώματα βυσώνων, καμηλοπαρδάλεων, πούμα, τσιτάχ, ρινόκερων, ελεφάντων, αρκούδων, ταράνδων, λεονταριών κλπ. Παραθέτουμε μια λίστα από 512 ζώα που κατάφερε ο ίδιος και ο γιος του να εξολοθρεύσουν σε ένα και μόνο σαφάρι.
( φωτο: Teddy and Kermit’s massive tally. Roosevelt via Archive.org)
Η λογική δεν ήταν φυσικά το σπορ αλλά η μέθη που προέρχονταν από την άνεση και τη δυνατότητα να βιάζουν και να επιβάλλονται με τα όπλα σε οτιδήποτε κινείται. Μάλιστα κανείς δεν θα τολμούσε να κατηγορήσει τον πρόεδρο των ΗΠΑ για αυτό. Αντιθέτως επαινούσαν τον ίδιο και τα κατορθώματά του.
Το άλλο ζήτημα που θέτει ο Όργουελ σε αυτά τα δύο διηγήματα είναι η τυπολατρική ατολμία των δημοσίων λειτουργών που συνήθως ήταν Ευρωπαίοι αξιωματούχοι. Το κύριο μέλημα του λειτουργού ήταν να κρατάει τις ισορροπίες και την ειρήνη στην περιοχή της δικαιοδοσίας του ακόμα κι αν επρόκειτο να διαπράξει μια αδικία. Οι λειτουργίες τους ήταν διεκπερεωτικές. Το συναίσθημα ήταν περιττό εμπόδιο. Όλα θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται σαν μια παρτίδα σκάκι. Κάθε κίνηση όφειλε να παράξει ένα θετικό προς τον κατακτητή αποτέλεσμα ανεξάρτητα με τον αντίκτυπό του στον λειτουργό σε συναισθηματικό επίπεδο. Έτσι βλέπουμε τον Βρετανό αξιωματούχο στην Βιρμανία να λειτουργεί μόνο με λογικούς συλλογισμούς. Κανένα συναίσθημα. Για να το κάνει ακόμα πιο ισχυρό ο συγγραφέας τον βάζει να αφηγείται ο ίδιος την ιστορία σε πρώτο πρόσωπο.
Η άδικη θανάτωση ενός ελέφαντα και μάλιστα με αργό, δύσκολο τρόπο (που πέρα από ένα πολύτιμο εργαλείο για την αγροτική και μεταφορική οικονομία της Βιρμανίας ήταν ένας ζωντανός οργανισμός), δεν προκαλεί αυτή καθαυτή καμία συναισθηματική φόρτιση στον «δράστη». Το μόνο που βλέπουμε να κάνει είναι λογικές συνδυαστικές σκέψεις. Πρέπει να φέρει σε πέρας την θανάτωση γιατί αυτό φαινόταν το σωστότερο να γίνει την δεδομένη στιγμή. Το ότι ήταν κρίμα που αυτό το ζώο θανατώθηκε ναι μεν το αποδέχεται, όμως κάνοντάς το γλίτωσε το «τομάρι» του.
Στην «Αγχόνη» επικρατεί η ίδια λογική και η παντελής έλλειψη συναισθήματος. Το διήγημα αφορά έναν δυστυχή Βιρμανό ο οποίος πρόκειται να εκτελεστεί, στο ικρίωμα. Δήμιος και Διευθυντής επιδεικνύουν μηδενική έκφραση ανθρωπιάς. Όπως βάζει κανείς μια σφραγίδα και αρχειοθετεί ένα χαρτί, έτσι ο Διευθυντής των φυλακών λέει: «Οκτώ λεπτά. Πάει και αυτό, Δόξα τω Θεώ». Απλά, φυσικά, χωρίς ένταση ή φόρτιση, όπως συμπληρώνει κάποιος το ωράριό του ή αρμέγει και την τελευταία αγελάδα του κοπαδιού του.
Η ίδια διεκπεραιωτική, χωρίς συναίσθημα συμπεριφορά προβάλλεται και στη «Χονολουλού» από τον Σώμερσετ Μωμ. Στα διηγήματα αυτής της συλλογής οι δυτικοί διεκπεραιώνουν, κερδίζουν, τελειώνουν, κάνουν δουλειά. Κανείς δεν έχει αναστολές που το αντικείμενο των προαναφερθέντων δράσεων είναι άνθρωποι. Μάλιστα σε αυτή την περίπτωση έχουμε διαφορετικές «φυλές» (εθνικότητες) λευκών, να συνεργάζονται, να διαφωνούν ή να συγκρούονται.
Εμείς προτείνουμε ανεπιφύλακτα την ανάγνωση και των δύο βιβλίων που πέρα από λογοτεχνικά έργα αποτελούν τροφή για σκέψη και προβληματισμό πάνω στο πιο διαχρονικό ζήτημα:
Την εκμετάλλευση του ανθρώπου από άνθρωπο.
Β.Μ.
ΠΥΡΟΒΟΛΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΛΕΦΑΝΤΑ * ΣΤΗΝ ΑΓΧΟΝΗ – ΤΖΟΡΤΖ ΟΡΓΟΥΕΛ, GEORGE ORWELL – ΟΙΑΚΙΣΤΗΣ
ΧΟΝΟΛΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΙΗΓΗΜΑΤΑ – ΣΟΜΕΡΣΕΤ ΜΩΜ, SOMERSET MAUGHAM
