Όταν έπιασα το βιβλίο στα χέρια μου, απλά για να το δω λίγο, πριν το περάσω στο σύστημα και το τοποθετήσω στο ράφι, δίπλα στα δίδυμα αδέρφια του, έπιασα τον εαυτό μου να το ζυγίζει λίγο, και να το κοιτάει με αρκετά “λάγνο” βλέμμα. Η υπόθεση με είχε ήδη αρπάξει από το χέρι και με έτρεχε στον μονόδρομο που οδηγούμαστε όλοι οι παθολογικοί αναγνώστες όταν το βιβλίο τρέχει μπρος ενώ σαν αιλουροειδή ορμάμε να πιάσουμε τη “λεία” μας και να την ξεκοκαλίσουμε.
“Όχι, όχι τ
ώρα”, προσπάθησα να επαναφέρω τον λαίμαργο εαυτό μου. “Άλλωστε αυτή τη στιγμή στη λέσχη, διαβάζουμε τον Αδριανό (Αρδιανού απομνημονεύματα – Μαργκερίτ Γιουρσενάρ) και είναι βιβλίο που αξίζει την αφοσίωσή σου και την πλήρη προσοχή σου. Μην αρχίσεις πάλι τα σκορπίσματα…”
Βεβαίως, όπως κάθε βιβλιολάτρης, έχω απίστευτες διαφορετικές λίστες με βαθμίδες προτεραιότητας και το βιβλίο μπήκε στη λίστα των “high priority” και μάλιστα σε ψηλή θέση (στην πρώτη πεντάδα). Στο κάτω-κάτω με τον Ταχάρ Μπεν Ζελούν έχουμε παλαιότατη γνωριμία, ακόμα από το “Προσευχή της Άμμου”, “Κορίτσι της Άμμου”, “Ιερή Νύχτα” κλπ, αλλά και μέχρι τον “Ρατσισμό” και την “Οικογενειακή ευτυχία”, οπότε δικαιωματικά και αυτονομιστικά αξιώνει τη θέση του. Έτσι λοιπόν, τελειώνοντας με τον Αδριανό, επιλέξαμε να κάνουμε στη λέσχη Ίταλο Καλβίνο τον οποίο αγαπάω πολύ μεν, αλλά επειδή ο ίδιος είναι ένας διακριτικός αν και αμείλικτος παρατηρητής, σε αφήνει να κάνεις τους περιπάτους σου σε άλλα βιβλία ανάμεσα στις ιστορίες του.
Με τη διαφορά ότι δεν ήταν ακριβώς περίπατος, αλλά “επικίνδυνη αποστολή”.
Το θέμα αυτό καθαυτό ήταν πολύ ενδιαφέρον, προκλητικό θα μπορούσα να πω. Από τις πρώτες κιόλας σελίδες, συνειδητοποίησα ότι ο συγγραφέας έχει αρκετά πράγματα να πει κι ότι θα απαιτούσε την πλήρη αφοσίωσή μου.
Η υπόθεση για εμάς τους Δυτικούς είναι πολύ ιδιαίτερη, μας ξενίζει ή ακόμα μας προκαλεί αισθήματα αγανάκτησης και δυσανασχέτησης. Η ηθική μας, παραμένει άκαμπτη και ισχυρά επηρεασμένη από τις διδαχές του χριστιανισμού. Επίσης ο φυλετικός ρατσισμός είναι αρκετά ενισχυμένος, παρόλο που προσπαθούμε να προβάλουμε ένα προωθημένο πολιτισμικό επίπεδο, ανοιχτό μυαλό και διάθεση αποδοχής της διαφορετικότητας των συνηθειών και των ηθών άλλων λαών. Στην ουσία αυτό είναι βιτρίνα και παραμένουμε βαθιά αγκιστρωμένοι σε λογικές που απέχουν πολύ από αυτές που άλλα θρησκεύματα υιοθετούν για να δώσουν λύση σε προβλήματα που προκύπτουν από την αντίφαση που γεννιέται ανάμεσα στην ηθική θεωρία και την πράξη σε συνθήκες πραγματικής ζωής.
Με πολύ περιέργεια λοιπόν αρχίζω να διαβάζω ένα βιβλίο, που όσο ο αριθμός των αναγνωσμένων σελίδων αυξάνει, τόσο περισσότερο νιώθω να βυθίζομαι σε σκέψεις που ο συγγραφέας έντεχνα εμφυτεύει στο μυαλό μου. Για παράδειγμα, η διαφορετική αντίληψη ενός δυτικού και μιας μουσουλμάνας για τον έρωτα, την ενοχή, τα πρωτόκολλα και τις κοινωνικές νόρμες.
«Μου συμβαίνει επίσης να ενδίδω στις επανειλημμένες κρούσεις του νεαρού Γάλλου γιατρού, που λέει ότι είναι τρελά ερωτευμένος μαζί μου και μου φέρνει γέλια. Όταν γέρνει επάνω μου, ιδρώνει από την κορυφή ως τα νύχια και γίνεται κατακόκκινος. Αυτό με φοβίζει. Μου λέει ότι συμβαίνει επειδή είναι ντροπαλός και νιώθει ενοχές. Μια μέρα του ζήτησα να μου εξηγήσει τι είναι η ενοχή. Μου διηγήθηκε ότι ήταν παντρεμένος με μια λευκή γυναίκα που τον περίμενε στην Ντιζόν και ότι, όταν έρχεται σε μένα, νιώθει σαν να του ρίχνει κάποιος γροθιές στην καρδιά, πονάει, έπειτα αυτός ο κάποιος αρχίζει να τον επιπλήττει, άδικα κλείνει τα αυτιά, τον ακούει να τον κατσαδιάζει, τότε σκύβει το κεφάλι και ζητά συγχώρεση από την Καμίλ, που έχει μείνει στην Ντιζόν. Αυτό σημαίνει ενοχή. Εγώ δεν ξέρω από γροθιές και κατσάδες. Του χαρίζω απόλαυση κι εκείνος μου δίνει πολλά φάρμακα τα οποία μοιράζω στη συνέχεια στα κοντινά μου πρόσωπα. Μια άλλη φορά μου χάρισε ένα άρωμα από το Παρίσι. Όταν το φορώ, νιώθω σαν τις γυναίκες που πουλάνε έρωτα, μυρίζει παράξενα, προτιμώ το κεχριμπάρι και το μόσχο που είναι φυσικά, προτιμώ το μαύρο σαπούνι και τον άργιλο ρασούλ που ο Αμίρ μού φέρνει από τη Φεζ.»
Τρομερό! Η λέξη ενοχή είναι άγνωστη! Η λέξη πάνω στην οποία στηρίχθηκε όλο το προτεσταντικό κυρίως οικοδόμημα έχει μια τόσο διαφορετική χροιά στον μουσουλμανικό κόσμο!
Ο Γάλλος νιώθει πως προδίδει την γυναίκα που έχει αφήσει πίσω, και που είναι προφανές ότι θα απατήσει σαρκικά λόγω απόστασης φυσικής και χρονικής, ενώ για την μικρή αυτό είναι κάτι φυσικό και λογικό, ενώ μαζί του παίζει ένα παιχνίδι ανταπόδοσης (σου δίνω-μου δίνεις) χωρίς ηθικούς φραγμούς. Ανήθικο φαίνεται να είναι κατά τα λεγόμενά της, το εμπόριο του έρωτα για χρήμα, το επάγγελμα.
Ο Γάλλος τιμωρεί τον εαυτό του γεμίζοντάς με τις τοξίνες των ενοχών, ενώ εκείνη η μικρή Σενεγαλέζα λειτουργεί με την πολύ απλή συνταγή της άμεσης συναισθηματικής ικανοποίησης, που της δίνουν την εσωτερική γαλήνη, και του ευθύγραμμου τμήματος αιτίου-αποτελέσματος: Μου αρέσει, το κάνω. Παίρνω αντάλλαγμα, δίνω. Δεν πληρώνομαι, δεν έχω ηθικό βάρος. Είμαι έγκυος, έχω χαρά (άσχετα με τον τρόπο που το παιδί (παιδιά στην προκειμένη) συνελήφθη.
Σε ένα άλλο σημείο αναφέρεται το εξής:
“Στην άφιξη του πρώτου βρέφους, η Μπατούλ έβγαλε έναν δυνατό αλαλαγμό, που ξύπνησε την κυρία της. Στο δεύτερο, φώναξε: “Αλλάχ Άκμπαρ!” Η Κένζα είχε μείνει άναυδη. Όπως το είχε προβλέψει, ήταν δίδυμα ασφαλώς, όμως το ένα από τα δύο ήταν μαύρο, πολύ μαύρο και κοκκινωπό. Στην πραγματικότητα, ο ένας ήταν πιο σκουρόχρωμος από τον άλλον, όμως μόνο μετά από λίγες μέρες φάνηκε καθαρά το χρώμα του δέρματός τους. Εκείνος που γεννήθηκε πρώτος ήταν λευκός, κατάλευκος και ο δεύτερος, μαύρος, κατάμαυρος.
Δεν είχε ξαναδεί ποτέ τέτοια περίπτωση ούτε καν είχε φανταστεί ότι κάτι τέτοιο ήταν δυνατό να συμβεί. Είπε:
“Είναι ένα σημάδι από τον Θεό! Μια ευλογία, ένα διπλό κεφάλαιο.”
Ο Αμίρ, πάρα πολύ συγκινημένος, είπε απλά:
“Χασάν και Χουσίν. Θα τους ονομάσω Χασάν και Χουσίν. Έτσι επιτάσσει η παράδοση.”
Συμβουλεύτηκε ξανά τον Μουλάι Αχμάντ, για το φαινόμενο αυτό. “Κανονικά, το χρώμα των παιδιών σου θα έπρεπε να είναι καφέ με γάλα, εδώ έχουμε από τη μια μεριά καφέ σκέτο, και από την άλλη, γάλα. Ο Θεός έχει τους λόγους του. Δέξου αυτό που σου έδωσε ο Θεός και πες στον εαυτό σου ότι είναι ένα σημάδι της καλοσύνης του. Ο Θεός έκανε τους ανθρώπους διαφορετικούς μεταξύ τους για να γνωρίζουν και να βοηθούν ο ένας τον άλλον. Δεν κάνει διάκριση ανάμεσα στον Λευκό και τον Μαύρο, ανάμεσα στον ξένο και τον γηγενή, ανάμεσα σε αυτούς από εδώ και σε εκείνους από εκεί, έτσι είναι.”
Η διαφορετικότητα είναι κάτι δεδομένο. Είναι αποδεκτό, είναι κατανοητό, είναι πεδίο δράσης του δυνατού πάνω στον αδύναμο. Κι εκεί βεβαίως βρίσκει εύφορο έδαφος ο δυτικός άνθρωπος να πράξει τις θηριωδίες του, που προκαλούνται από την ηθική καταπίεση, που ασκούν οι θρησκείες και κυρίως τα χριστιανικά δόγματα, επί δύο χιλιάδες χρόνια πάνω του.
Ο τεχνίτης Ταχαρ Μπεν Ζελουν κάνει έμμεσους υπαινιγμούς για αυτήν την φιλοσοφική και πολιτισμική διαφορά μεταξύ Ανατολής και Δύσης, μεταξύ Ισλαμισμού και Χριστιανισμού. Πιστεύει όμως ότι κατά βάση, η κουλτούρα μιας χώρας εξαρτάται αρκετά από την οικονομικο-πολιτική κατάσταση.
Πέρα από αυτό, ο συγγραφέας με την πολύ διεισδυτική ματιά και σκέψη, θέλει να δείξει ότι κανείς δεν είναι ασφαλής πουθενά. Αυτό που δίνει την ισχύ, κυρίως το χρήμα και το κοινωνικό στάτους, που συχνά καθορίζονται από διαφορετικούς παράγοντες, μπορεί να μετακινηθεί, να αλλάξει ή να σμικρυνθεί, και έτσι τροποποιούνται και οι συσχετισμοί. Και βέβαια, οι σταθερές αξίες που ο εύρωστος οικονομικά “κατακτητής” της εξουσίας έχει θέσει, σώζουν τον λευκό δίδυμο, ενσωματώνοντάς τον σε μια προνομιακή πραγματικότητα, ενώ ταυτόχρονα ο Μαύρος, γίνεται αποδέκτης όλου του ρατσισμού και της σκληρότητας του προνομιούχου ανθρώπου -τουλάχιστον όσο αφορά στο υλικό κομμάτι-, όπως είχε γίνει και η μητέρα του πριν από αυτόν, ενώ ταυτόχρονα την ίδια μοίρα λίγο ή πολύ, την ίδια πίεση, υφίσταται και ο γιος του ο Σαλίμ. Φαίνεται λοιπόν ότι ο χρόνος και η συμβίωση δεν είναι ικανά να ξεριζώσουν την προκατάληψη που τελικά εκφράζεται σαν στοιχείο γονιδιακής μνήμης.
Χαρακτηριστικό είναι το σημείο όπου ο Χουσίν ρωτάει τον νεαρό Αλενντελόν που δούλευε στον Εγγλέζο για τον ρατσισμό:
– Ο ρατσισμός είναι πρώτα απ’ όλα η φτώχεια. Αποφεύγω να συγχρωτίζομαι με Λευκούς και κυρίως αποφεύγω να τους ζητήσω οτιδήποτε. Είναι γεμάτοι προκαταλήψεις.
Όταν έκλεισα το βιβλίο, έχοντας διαβάσει και την τελευταία σελίδα, σιγουρεύτηκα ότι είχα διαβάσει ένα εξαιρετικό μανιφέστο κατά του ρατσισμού, δυνατό και ουσιαστικό, με όσο συναίσθημα χρειάζεται και όσο καταγγελτική διάθεση επιτρέπει ένα μυθιστόρημα της ποιότητας αυτής. Ίσως μέσα στην απλότητά του, Χασάν αντιπροσωπεύει τα εκατομμύρια των ανθρώπων που υφίστανται τη διάκριση, τη σκληρότητα και τον ρατσισμό, χωρίς να φταίνε, χωρίς να έχουν τα χαρακτηριστικά που τους αποδίδονται, χωρίς να μπορούν να αλλάξουν οτιδήποτε. Είναι περιχαρακωμένοι στο πλαίσιο που τους έχει ζωγραφίσει το κοινωνικό, οικονομικό, φυλετικό “μειονέκτημά” τους.
Το συστήνω ανεπιφύλακτα τόσο στους πολέμιους, όσο και τους θιασώτες οποιασδήποτε ρατσιστικής άποψης ή έκφρασης.
Μπορεί να δημιουργήσει έναν διαφορετικό πόλο στην οπτική του καθενός μας.
Ο Ταχάρ μπεν Ζελούν (Tahar Ben Jelloun) γεννήθηκε στη Φεζ (Μαρόκο), την 1η Δεκεμβρίου του 1947. Έχοντας φοιτήσει σε Γαλλο-αραβικό σχολείο στην ουσία μεγαλώνει ως δίγλωσσος. Σπούδασε ψυχολογία και ψυχοθεραπεία στην Σορβόνη. Άσκησε το επάγγελμα του ψυχοθεραπευτή, ενώ προφανώς η λογοτεχνία για αυτόν ήταν ένα αντίστοιχο όργανο έκφρασης και περιγραφής της ψυχικής νόσου, όπως άλλωστε υποστηρίζει και ο Φρόυντ.
Ο Ταχάρ Μπεν Ζελούν γράφει στα Γαλλικά για τον Αραβικό κόσμο μια θεωρεί ότι η γλώσσα είναι ένα εργαλείο και για να επιτύχεις τον σκοπό σου το καλύτερο εργαλείο είναι αυτό που θα σε βοηθήσει να το πράξεις.
Η λογοτεχνία του, όσο απλή και σαφής κι αν φαίνεται, κάνει βαθύτατες τομές στην ψυχολογία και την κουλτούρα.
Τα βραβεία που έχει συλλέξει είναι:
1987: Βραβείο Γκονκούρ για το μυθιστόρημα “Ιερή Νύχτα” (La Nuit Sacrée)
1997 & 1998: Βρέθηκε στη βραχεία λίστα για το Νόμπελ Λογοτεχνίας
2006: Λογοτεχνικό Βραβείο “Prix Ulysse” ”Οδυσσέας”, για το σύνολο του έργου του.
2008: Μεγαλόσταυρος της Λεγεώνας της Τιμής.
Β.Μ.
