Στοιχεία βιογραφίας και εργογραφίας
Γεννήθηκε στο Μπέρχαμστεντ του Χάρτφορντσάιρ[i] στις 2 Οκτωβρίου 1904.
Οι γονείς του ήταν πρώτα εξαδέλφια μεταξύ τους και γόνοι μιας ισχυρότατης και ιστορικής οικογένειας τόσο οικονομικά και επιχειρηματικά όσο και πολιτικά. Επιπλέον η μητέρα του (Γκριν και η ίδια) ήταν πρώτη εξαδέλφη (από την πλευρά της μητέρας της με τον Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον[ii].
Οι γονείς του απέκτησαν έξι παιδιά. Ο Γκράχαμ ήταν ο τέταρτος. Ο μικρότερος αδελφός του μας είναι γνωστός από την ενασχόλησή του με την ΕΡΤ όταν ως Γενικός Διευθυντής του BBC κλήθηκε από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στις αρχές της μεταπολίτευσης να αναδιοργανώσει την δημόσια τηλεόραση και να την αποσπάσει από τον παλαιολιθικό χαρακτήρα της χούντας. Η έκθεσή του απλά πετάχτηκε στα σκουπίδια. [iii]
Ο πατέρας του ήταν εκπαιδευτικός. Υπήρξε μάλιστα και διευθυντής του Μπέρχαμστεντ Σκουλ (Berkhamsted School) ένα από τα ιστοριά «ιδιωτικά» (ανεξάρτητα) σχολεία της Αγγλίας. Εκεί φοίτησε και ο Γκράχαμ. Αυτό καθόρισε μάλλον και την μετέπειτα ζωή του, τις ιδέες και τον ψυχισμό του. Στην ουσία έρχεται για πρώτη φορά αντιμέτωπος με σκληρό εκφοβισμό και παρενόχληση που δυσκολεύτηκε πολύ να διαχειριστεί, με αποτέλεσμα μια πολύ βαριά κατάθλιψη. Ο νεαρός Γκράχαμ το 1921 και σε ηλικία 16 ετών, έκανε αρκετές απόπειρες αυτοκτονίας, με διάφορους τρόπους, ακόμα και με όπλο παίζοντας Ρώσικη Ρουλέτα. Τελικά το έσκασε από το σχολείο και από το σπίτι. Τότε οι γονείς αφού συνειδητοποίησαν πόσο σοβαρά ήταν τα πράγματα τον εμπιστεύτηκαν στην θεραπευτική φροντίδα του Κένεθ Ρίτσμοντ, διάσημου ψυχαναλυτή, μαθητή του Σίγκμουντ Φρόυντ. Ο ίδιος παραδέχτηκε ότι οι 6 μήνες που παρέμεινε στο σπίτι του Ρίτσμοντ στο Λονδίνο, ήταν η πιο ευτυχισμένη περίοδος της ζωής του.
Μετά τη θεραπεία του, επέστρεψε στο σχολείο όχι όμως ως οικότροφος. Με συμμαθητές τον μετέπειτα δημοσιογράφο Κλοντ Κόκμπερν και τον Πίτερ Κένελ αργότερα μεγάλο ιστορικό, συνέβαλλαν στη σχολική εφημερίδα. Κάποιο από τα διηγήματα που είχε γράψει ο Γκριν, δημοσιεύτηκε σε Λονδρέζικη απογευματινή εφημερίδα τον Ιανουάριο του 1921.
Μετά το γυμνάσιο πήγε στο Κολλέγιο Μπάλιολ (Balliol College[iv]) στην Οξφόρδη.
Μάλιστα κάπου στο 1922 έγινε μέλος του Κομμουνιστικού κόμματος και αναζητούσε ένα τρόπο να καταφέρει να έχει πρόσκληση για να επισκεφτεί στην Σοβιετική Ένωση, τελικά όμως δεν τα κατάφερε. Συνέχισε τις σπουδές του και πήρε το πτυχίο του στην ιστορία. Οι απόπειρες αυτοκτονίας συνεχίζονταν ακόμα και όταν σπούδαζε Συγκριτική Ιστορία, και έλαβαν τέλος μόνο όταν συνειδητοποίησε ότι «τραβούσα τη σκανδάλη όσο συχνά χρειαζόταν να πάρω ασπιρίνη».
Το 1925, ενώ δεν είχε ακόμα αποφοιτήσει από το κολέγιο, εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή που δεν έτυχε ιδιαίτερης αποδοχής.
Άρχισε να εργάζεται ως ανεξάρτητος (free lancer) δάσκαλος φροντιστής, και δημοσιογράφος. To 1926 εργάστηκε στην Νότιγχαμ Τζέρναλ και λίγο αργότερα στους Τάιμς. Αυτή την περίοδο η ζωή του αλλάζει εντελώς τροπή. Αρχίζει να αλληλογραφεί με την συγγραφέα Βίβιεν Ντέιρελ-Μπράουνινγκ[v] η οποία αρχικά του είχε στείλει μια επιστολή να του επισημάνει κάποιο λάθος του που σχετιζόταν με το Καθολικό δόγμα. Προφανώς ερωτεύτηκαν και αρκετά σύντομα θέλησαν να παντρευτούν. Ο μέχρι τότε αγνωστικιστής Γκριν, άρχισε να έχει μια πιο στρογγυλή οπτική για τον καθολικισμό, τον οποίο τελικά ασπάστηκε, και βαπτίστηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1926[vi], ώστε να καταφέρουν να παντρευτούν. Ο γάμος πραγματοποιήθηκε στις 15 Οκτώβρη του 1927 στο Χάμστεντ του Λονδίνου.
Το 1929, μετά την έκδοση του πρώτου του βιβλίου (The man within) παραιτήθηκε από τους Τάιμς και αφοσιώθηκε στη συγγραφή και στην κριτική. Παρόλη την αφοσίωσή του στην συγγραφή τα πρώτα του μυθιστορήματα δεν έτυχαν ιδιαίτερης απήχησης και βέβαια δεν έλαβαν καθόλου καλές κριτικές. (The man within[vii], The name of Action[viii], Rumour at Nightfall[ix]).
Μετά την αποτυχία τους, ο Γκριν τα αποκήρυξε και τα τρία και απαγόρευσε την επανέκδοσή τους. Από την τραγική αυτή καταδίκη ξέφυγε το «The man within» (Ο προδότης) με το οποίο έκανε το λογοτεχνικό του ντεμπούτο, όταν αρκετά χρόνια αργότερα το επανεκτίμησε και έφτασε να γίνει και ταινία το 1947. Σε αυτό το βιβλίο διαφαίνεται α) η ικανότητά του να φτιάχνει πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες και να στήνει σκηνικά με έντονο σασπένς, ενώ το σύνολο δεν στερείται βάθους και προβληματισμών και β) η ένθερμη αποδοχή και έκφραση του Καθολικισμού.
Παρόλα αυτά ο Γκριν απεχθάνεται τον χαρακτηρισμό «Ρωμαιοκαθολικός Συγγραφέας» που του αποδόθηκε, λέγοντας ότι είναι ένας λογοτέχνης που συμβαίνει να είναι καθολικός. Το θρησκευτικό στοιχείο όμως είναι διαρκώς παρόν στο σύνολο του συγγραφικού του έργου.
Παράδειγμα είναι το Brighton Rock[x] (Ο βράχος του Μπράιτον ή Ανήλικος Δολοφόνος), The Power and the Glory (Η δύναμη και η δόξα) και άλλα μυθιστορήματα που ως βασικό άξονα κρατούν την έντονη πλοκή και το μυστήριο, το υπόστρωμα όμως είναι μια θρησκευτική ανάγκη έκφρασης.
Το 1932, αρχίζει να εργάζεται ως κριτικός λογοτεχνίας στο περιοδικό The Spectator όπου παραμένει στο ίδιο πόστο για 12 χρόνια διατηρώντας τακτική στήλη.
Γύρω στα 1935 έκανε το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό, πηγαίνοντας στη Λιβερία για να συλλέξει εμπειρίες και υλικό, από το οποίο προέκυψε το ταξιδιωτικό βιβλίο του «Journey Without Maps» (Ταξίδι δίχως χάρτες).
Η λογοτεχνική του συνέχεια, είναι αρκετά ενδιαφέρουσα και πετυχημένη. Ο Γκριν δείχνει να έχει βρει τον τρόπο να περνάει σημαντικά νοήματα και προβληματισμούς μέσα από απλές αστυνομικές περιπέτειες. Έτσι το 1936 κυκλοφορεί το μυθιστόρημα: A Gun for Sale (που μεταφράστηκε στα ελληνικά ατυχώς «Ένα όπλο για πούλημα» ενώ στην ουσία σημαίνει «πληρωμένος εκτελεστής») και το «The basement Room» (Το δωμάτιο του υπογείου)[xi] που μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη από τον Κάρολ Ρίντ το 1948 με τίτλο «The fallen idol» (Το πεσμένο είδωλο ή Η πτώση ενός ειδώλου), ενώ το 1939 το «Confidential Agent» στα οποία το βάθος των προβληματισμών αυξάνει.
Το 1938 ταξίδεψε στο Μεξικό με χρηματοδότηση από τον Εκδοτικό Οίκο Longman ώστε να διαπιστώσει τα αποτελέσματα της αντι-καθολικής καμπάνιας της κυβέρνησής του. Αυτό το ταξίδι τον εφοδίασε με υλικό που χρησιμοποίησε σε δύο βιβλία: Το δοκίμιο «The lawless Roads» (Οι δρόμοι της παρανομίας) που εκδόθηκε στις ΗΠΑ ως «Another Mexico» (Ένα άλλο Μεξικό) και το μυθιστόρημα «The power and the Glory» (Η δύναμη και η δόξα)[xii].
Κατά το 1941, η αδερφή του Ελίζαμπεθ η οποία ήδη δούλευε στην κατασκοπία, βοήθησε να προσληφθεί στην ΜΙ6 σαν μυστικός πράκτορας και κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου τοποθετήθηκε στη Σιέρα Λεόνε.[xiii]
Το επόμενο μυθιστόρημά του, «Το υπουργείο του φόβου», μεταφέρθηκε και αυτό στον κινηματογράφο από τον Φριτς Λανγκ το 1944 και θεωρείται πλέον ένα κλασικό φιλμ νουάρ, ενώ το μυθιστόρημα The Heart of the Matter (ελλ. τίτλος Ουσία και βάθος) τιμήθηκε το 1948 με το αγγλικό βραβείο James Tait Black Memorial Prize. Το 1944 γράφει τον «Δέκατο Άνθρωπο» (The tenth man) με μοναδικό σκοπό να γίνει σενάριο για κινηματογραφική ταινία. Εκχωρεί τα δικαιώματα στην MGM αλλά δυστυχώς για λόγους που δεν έγιναν ακριβώς γνωστοί η ταινία δεν γυρίστηκε ποτέ. Ο Γκριν ξεχνάει εντελώς το κείμενο, το οποίο βρίσκει κάποια στιγμή το 1985, το πουλάει σε μια αμερικανική εκδοτική η οποία το κυκλοφορεί. Τελικά γυρίστηκε σε ταινία το 1988 με πρωταγωνιστή τον Άντονι Χόπκινς.
Το επόμενο μυθιστόρημά του, το γνωστότερό του ίσως, «The Third man» (Ο τρίτος άνθρωπος) το 1949, μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο σχεδόν αμέσως μετά την έκδοσή του, από τον Κάρολ Ριντ και μάλιστα τιμήθηκε με τον Χρυσό Φοίνικα του Φεστιβάλ Καννών το 1949 με πρωταγωνιστή τον Όρσον Γουέλς.
To 1945 έπιασε δουλειά στην Evening Standard σας κριτικος λογοτεχνίας.
Το 1946, χωρίς να χωρίσει από την τότε σύντροφό του σκηνογράφο, Ντόροθι Γκλόβερ (για την οποία άφησε τη νόμιμη σύζυγό του), έκανε ερωτικό δεσμό με την Κάθριν Γουόλστον, βαφτισιμια του, μητέρα πέντε παιδιών, σύζυγο ενός εύπορου γεωκτήμονα και αργότερα κατόχου τίτλου ευγενείας (life peer[xiv]). Η σχέση αυτή περιγράφεται στο πασίγνωστο μυθιστόρημά του «The end of the Affair» (Το τέλος μιας σχέσης). Στο βιβλίο ο κεντρικός ήρωας είναι ένας αγνωστικιστής, ερωτευμένος με μία γυναίκα που τον εγκαταλείπει, ωθούμενη από τη θρησκευτική της πίστη η οποία τη φέρνει κοντά στην αγιοσύνη. Ο γκρίζος ρεαλισμός του αυστηρά Καθολικού συγγραφέα-ήρωα συγκρούεται με τον έρωτα, το πάθος και οδηγεί σε μια ψυχική και νοητική έξοδο. Εκδόθηκε το 1951 μετά το τέλος της παράνομης σχέσης του ζευγαριού. Ο Ουίλιαμ Φώκνερ έγραψε για αυτό ότι είναι ένα από τα πιο συγκινητικά και μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Μεταφέρθηκε στον κινη-ματογράφο δύο φορές, μία το 1955 με πρωταγωνιστές την Ντέμπορα Κερ και τον Βαν Τζόνσον και το 1999 με πρωταγωνιστές τον Ρέι Φάινς, την Τζούλιαν Μούρ, τον Στίβεν Ρία κ.α.
Το 1947 ο Γκράχαμ εγκατέλειψε την οικογένειά του, η Βίβιεν όμως, αρνήθηκε να του δώσει διαζύγιο, αφού η καθολική εκκλησία δεν το αποδεχόταν. Έτσι ο γάμος τους τυπικά ίσχυε μέχρι που τους χώρισε ο θάνατος.
Το 1954 ταξίδεψε στην Αϊτή. Εκεί λαμβάνει χώρα και το μυθιστόρημά του «The Comedians» (Οι θεατρίνοι). Εκείνη την περίοδο η Αϊτή βρισκόταν υπό τον Δικτάτορα Φρανσουά Ντιβαλιέ γνωστό ως Papa Doc.
To 1950 ταξίδεψε και περιηγήθηκε στην Αφρική συλλέγοντας στοιχεία για το μυθιστόρημά του «A Burnout Case» (Καμμένο χαρτί) που ολοκληρώθηκε το 1960. Στην Αφρική ο Γκριν επισκέφθηκε πολλές αποικίες λεπρών στην περιοχή του Κονγκό.
Το 1955 έγραψε το εξαιρετικό «The Quiet American» (Ο ήσυχος Αμερικάνος) που διαδραματίζεται στο Βιετνάμ την περίοδο που η απελπισμένη Γαλλία το «παρατάει» στην Αμερικανική επικυριαρχία. Και για αυτό το βιβλίο, κατηγορήθηκε ως κομμουνιστής, γιατί ασκεί μια σκληρή και προφητική κριτική για την αλαζονική και πουριτανική συμπεριφορά των ΗΠΑ έναντι του Βιετνάμ. Το βιβλίο επίσης μεταφέρθηκε στην μεγάλη οθόνη δύο φορές. Την πρώτη φορά το 1958 με τους Όντι Μέρφι, Σερ Μάικλ Ρεντγκρέιβ και Τζόρτζια Μολ και τη δεύτερη το 2001 με τους Μάικλ Κέιν, Μπρένταν Φρέιζερ και Ντο Τι Χάι Γιεν. Επειδή μάλιστα η δεύτερη φορά συνέπεσε με το χτύπημα στους Δίδυμους Πύργους στη Νέα Υόρκη, η ταινία προκάλεσε πολλές αντιδράσεις.
Το βιβλίο είναι σε μεγάλο βαθμό αυτο-βιογραφικό και ακολουθεί πάντα το σταθερό μοτίβο όπου ο Γκριν τοποθετεί τον εαυτό του στη θέση χαρακτήρων μεγαλύ-τερων σε ηλικία που σχετίζονται με νεαρές κοπέλες, ενώ πάντα στο προσκήνιο ξεπηδούν νεαροί αντίζηλοι, στους οποίους αναγνω-ρίζει το αξίωμα της ρώμης, της νιότης, του μέλλοντος και βάζει τον ήρωά του να υποχωρεί στωικά. Προφανώς αυτός είναι ένας ακόμα προσωπικός εφιάλτης για τον Γκριν, που αποτυπώνεται αρχικά στο έργο του ως ανασφάλεια με την οποία τελικά συμφιλιώνεται ο μεσόκοπος ήρωας, και αποτυπώνει σημαντικές φιλοσοφικές απόψεις για τη ζωή, δίνοντας άφεση (σαν καλός Χριστιανός) σε όσους τον πλήγωσαν ακολουθώντας τη φυσική φορά των πραγμάτων, ή την νεανική τους ορμή.
Το 1957 λίγους μήνες αφού ο Φιντέλ Κάστρο εξαπέλυσε τις τελικές επιθέσεις του ενάντια στο δικατορικό καθεστώς Μπατίστα[xv], ο Γκριν βρέθηκε να βοηθά τους επαναστάτες σαν μυστικός αγγελιαφόρος μεταφέροντας ακόμα και ζεστό ρουχισμό για τους άντρες του Κάστρο που είχαν καταφύγει στα βουνά κατά τη διάρκεια του Κουβανικού χειμώνα. Ο συγγραφέας του είχε πάρει αρκετές φορές συνέντευξη. Σε μια από αυτές, το 1983 ήταν παρών και ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες. Η συνέντευξη αυτή εξελίχθηκε σε μια πολύωρη συνομιλία. Κάποια χρόνια αργότερα, η Guardian αποκάλυψε ότι αυτή η συζήτησε μαγνητοφωνήθηκε από το FBI. Λεγόταν ότι ο Γκριν γοητευόταν από τις ισχυρές, ηγετικές προσωπικότητες και για αυτό ενδιαφέρθηκε για τον Κάστρο τον οποίο και γνώρισε προσωπικά αργότερα. Σε μια από τις συναντήσεις τους, ο Κάστρο του δώρισε έναν ζωγραφικό πίνακα που είχε ο ίδιος ζωγραφίσει και που βρισκόταν πάντα κρεμασμένο στον Γαλλικό Οίκο όπου ο Γκριν πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. [xvi]
Το 1958 έγραψε το «Our Man in Havana» (Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα) που στην ουσία γελοιοποιούσε την Βρετανική ΜΙ6, δηλαδή τον ίδιο του τον εργοδότη και τον εαυτό του. Τα όσα αναφέρει ο Γκριν στο βιβλίο του ιδίως για την εγκατάσταση των πυραύλων, έλαβαν χώρα αργότερα και καταλήγουν στα γεγονότα του 1962. Ο βασικός χαρακτήρας του βιβλίου ήταν η υλοποίηση του χαρακτήρα κάποιου διπλού πράκτορα που ο Γκριν γνώρισε στην Λισαβόνα, ο οποίος για να κερδίσει περισσότερα χρήματα, δεν αρκέστηκε στην πώληση των πληροφοριών του τόσο στη Βρετανία που επισήμως τον πλήρωνε αλλά και στην Γερμανία που τον στρατολόγησε μυστικά, αλλά επινοούσε στοιχεία και γεγονότα που κατόπιν «πωλούσε» και στους δύο εντολοδόχους του.
Το βιβλίο περιέχει αυτόν τον αυτοσαρκασμό που μόνο ένας Βρετανός δεν ντρέπεται να κοινοποιήσει, ενώ θέτει αρκετά ερωτηματικά στον αναγνώστη για τις πολιτικές ισορροπίες και τα πολεμικά παιχνίδια επίδειξης ισχύος. Στην πραγματικότητα είναι ένα βιωματικό μυθιστόρημα με αρκετά στοιχεία αυτοκριτικής αλλά και πολιτιμούς σχολιασμούς. Το κατασκοπικό αυτό μυθιστόρημα, μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Κάρολ Ριντ το 1959, με πρωταγωνιστή τον Άλεκ Γκίνες.
Το 1966 ο Γκριν μετακόμισε στην Αντίμπ, μια παραλιακή πόλη μεταξύ των Κανών και της Νις. Η βασική αιτία της μετοίκησης ήταν να βρεθεί κοντά στην Ιβόν Κλοετά την οποία γνώρισε το 1959 και συναψε σχέση μαζί της που διατηρήθηκε μέχρι τον θάνατό του.
«Βρίσκω δύσκολη την προσαρμογή στην έκτη δεκαετία της ζωής μου» θα γράψει στην αυτοβιογραφία του «A sort of life» (1971) ο καταθλιπτικός συγγραφέας. «Τολμώ να ομολογήσω ότι το ίδιο ένιωθα όταν γινόμουν πενήντα χρόνων. Τίποτε καλό δεν συμβαίνει στη ζωή μου όσο μεγαλώνω. Παρατηρώ πλέον μόνον ατέλειες και ελαττώματα. Γράφω λιγότερο και μετά δυσκολίας βρίσκω την ενέργεια. Η βασική μου «αρρώστια» είναι η ανία».
Αυτή η ανία όμως που στην ουσία ήτανη μανιοκατάθλιψη και η διπολική διαταραχή που τον βασάνιζε ακόμα από τα πρώτα εφηβικά του χρόνια, ήταν τελικά το κίνητρο που ώθησε τον Γκριν να μεγαλουργήσει.
Το 1973 εκδίδεται το «Honorary Consul» (Η ερωμένη του διπλωμάτη) που το 1983 γυρίστηκε φιλμ με πρωταγωνιστές τον Μάικλ Κέιν και τον Ρίτσαρντ Γκιρ.
Τα τελευταία του χρόνια τα έζησε στην Βεβέ στην Ελβετία. Στην ίδια πόλη την ίδια περίοδο ζούσε και ο Τσάρλι Τσάπλιν με τον οποίο γνωρίστηκαν και βλέπονταν αρκετά συχνά. Το βιβλίο του «Doctor Fisher of Geneva or the Bomb Party» (Ο Δόκτορ Φίσερ από την Γενέυη και το πάρτι με τις βόμβες) αφορά τις φιλοσοφικές συζητήσεις που έκαναν οι δυο τους.
Το 1981 τιμήθηκε με το βραβείο Jerusalem Prize, που δίνεται σε συγγραφείς που με το έργο τους υποστήριξαν την ελευθερία του ανθρώπου στην κοινωνία.
Το 1982 έγραψε το μοναδικό «Monsignor Quixote» (Μονσινιόρ Κιχώτης) ένα βαθιά φιλοσοφικό έργο με αρκετό σαρκασμό, μια παραλογή του αριστουργήματος του Θερβάντες. Μακριά από τη βασική του θεματολογία, (δεν πρόκειται για κατασκοπικό ή αστυνομικό έργο), παρακολουθεί την πορεία ενός ηλικιωμένου παπά που ταξιδεύει στην Ισπανία με τον φίλο και οδηγό του Σάντσο και το μικρό Seatάκι τον Ροσινάντε. Το βιβλίο γυρίστηκε ταινία με πρωταγωνιστές τον Σερ Άλεκ Γκίνες και τον Λίο ΜακΚέρν.
Το 1984 στα γενέθλια των 80 χρόνων του, η ζυθοποιία που είχε ιδρύσει ο προπάππος του το 1799 έβγαλε προς τιμή του μια ειδική ετικέτα μπύρας.
Πέθανε στις 3 Απριλίου του 1991 στο Βιβέ χτυπημένος από λευχαιμία στην ηλικία των 86 ετών.
Ο τάφος του συγγραφέα βρίσκεται στο κοιμητήριο Κορσό στην Ελβετία.
Η προσωπικότητα και το έργο του
Ο Γκριν έζησε όλη του τη ζωή μέσα στην μανιοκατάθλιψη. Σήμερα αναγνωρίζεται ως διπολική διαταραχή. Ήταν επίσης επιρρεπής στη χρήση ουσιών (αλκοόλ και όπιο). Αυτό ήταν έκδηλο και στο συγγραφικό του έργο. Για παράδειγμα, στον «Ήσυχο Αμερικανό», περιγράφει με απλότητα και λεπτομέρεια τον τρόπο που ο Βρετανός διπλωμάτης και η μικρή Βιετναμέζα ερωμένη του, ετοίμαζαν και κάπνιζαν όπιο στην πίπα τους.[xvii] Επίσης δεν υπάρχει βιβλίο του που να μην δηλώνει το αλκοόλ την παρουσία του.
Το συγγραφικό ταλέντο του Γκράχαμ Γκριν είναι πολύπλευρο και πολύ δυναμικό. Στην πλειοψηφία τους τα έργα του, είναι φαινομενικά ιστορίες μυστηρίου και αστυνομικά ή κατασκοπικά θρίλερ. Στο βάθος όμως εξέφραζαν όλα τα ουσιαστικά πολιτικά ζητήματα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Όσο ο χρόνος περνούσε και η σκέψη του ωρίμαζε τόσο βάθαινε η σκέψη του και τόσο ουσιαστικότερα γινόταν τα ζητήματα που έθιγε και ανέλυε στα βιβλία του. Στην τρίτη περίοδο της ζωής του τα έργα του έγιναν ακόμα πιο αναλυτικά και τον απασχολούσε κυρίως η ουσία των πραγμάτων και τα άλυτα και μυστηριώδη διλήμματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Το μεγάλο και ουσιαστικότερο πρόβλημα του συγγραφέα, η ψυχική του ασθένεια, έγινε ο βασικός πυλώνας του συγγραφικού του έργου. Όπως γίνεται συνήθως με τους μεγάλους δημιουργούς μας χάρησε ένα μεγαλειώδες έργο που όμως εξέφραζε το δράμα της ζωής του.
Οι κριτικοί δεν του επέδωσαν τον χαρακτηρισμό του έντεχνου λογοτέχνη. Οι λέξεις που επέλεγε ήταν περισσότερο λειτουργικές στο συναίσθημα. Η έκφρασή του ήταν σαφής και τα νοήματά του κατανοητά. Στα βιβλία του ήταν επίσης φανερός ο επηρεασμός του από την θρησκευτική του προσήλωση. Στα δοκίμιά του που αφορούσαν την λογοτεχνία, επιτήθονταν στο μοντερνιστικό ρεύμα που εξέφραζαν η Βιρτζίνια Γουλφ και ο Ε.Μ. Φόρστερ και τους κατηγορούσε ότι είχαν παρασυρθεί από την απόσταση από την θρησκεία, φτιάχνοντας παθητικούς και επιφανειακούς χαρακτήρες που χάνονταν ανάμεσα σε «χάρτινα» και εύθραυστα σύμβολα. Οι χαρακτήρες του Γκριν από την άλλη βίωναν την εσωτερική σύγκρουση του καλού με το κακό που πάντα συνυπήρχαν σε κάθε ήρωά του. Προσπαθούσε να περιγράψει την εσωτερική πνευματική, συναισθηματική και νοητική τους έκφραση κοιτώντας από την πλευρά του Καθολικισμού. Οι ήρωές του, είναι μοναχικοί, αντικοινωνικοί, λίγο ή περισσότερο τραγικοί, πάντα όμως φέρουν τα χαρακτηριστικά ή τα διλήμματα του ίδιου του συγγραφέα. Οι ήρωές του ήταν αντιήρωες. Ναι μεν πετύχαιναν έναν στόχο, ο στόχος αυτός όμως απέχει πολύ από τη Χολιγουντιανή λογική, που ο ήρωας νικάει, παίρνει τα λεφτά και το κορίτσι. Οι κεντρικοί χαρακτήρες του αποκομίζουν κάτι πολύ πιο σημαντικό: την αλήθεια που φυσικά πάντα πονάει, είναι όμως λύτρωση. Η κατάκτηση της αλήθειας, επιβεβαιώνει την αιτία της κατάθλιψης και εξασφαλίζει ένα ακόμα βήμα προς την μοναξιά. Είναι ίσως ο θεμελιωτής του πρωταγωνιστή «αντιήρωα» στο μυθιστόρημα και τον κινηματογράφο του 20ού αιώνα.
Επηρέασε πολλούς σύγχρονούς του και μεταγενέστερους συγγραφείς. Ο Τζον Λε Καρέ τον θεωρούσε πατέρα του σύγχρονου αστυνομικού μυθιστορήματος και πατέρα της δικής του έμπνευσης, ενώ ο Μπάλαρντ πίστευε ότι άνοιξε δρόμους στο ψυχολογικό δράμα, το οποίο λειτουργεί παράλληλα με την πλοκή του θρίλερ. Ο Μπάλαρντ θα πει:
«Παρόλο που ο Γκριν βασανίζεται από τα πνευματικά του διλήμματα δεν γίνεται ποτέ ηθικοπλαστικός σε αντίθεση με τους σύγχρονους συμπατριώτες του. Όπως ο Λόρενς Ντάρελ και ο Μπόρχες δίνει ζωή σε ό,τι πιο θαυμαστό έχει να επιδείξει η αγγλική λογοτεχνική παράδοση».
Όσο όμως περνούσαν τα χρόνια και η θρησκευτική του ζέση μειωνόταν, οι μεταφυσική αναζήτηση ξεθώριαζε και οι ανησυχίες του γινόταν περισσότερο ανθρωπιστικές, ενώ έγινε αρκετά επικριτικός στον στείρο Καθολικισμό και τον προσηλυτισμό.
Το σκηνικό που επέλεγε ήταν αυτό που γνώρισε στις περιπλανήσεις του, συνήθως φτωχά και ταραγμένα μέρη όπως το Μεξικό, η Δυτική Αφρική, το Βιετνάμ, η Κούβα, η Αιτή και η Αργεντινή τα οποία χαρακτήριζε συνήθως ως «πράσινη γη».
Είχε δηλώσει ότι ήταν «ισόβιος φίλος» του Κίλμπι[xviii]. Είχε προσωπικές σχέσεις με τους Φιντέλ Κάστρο, Χο Τσι Μινχ και Μανουέλ Νοριέγκα. Υπήρξε σφοδρά επικριτικός στις ΗΠΑ και την CIA που ξεκάθαρα εμπλεκόταν στην επιβολή και εγκατάσταση πολλών δικτατορικών καθεστώτων. Έτσι, επί 50 και πλέον χρόνια παρακολουθούνταν από τις Αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες, μέχρι που την ψυχροπολεμική περίοδο απέκτησε έναν αρκετά ογκώδη φάκελο, χαρακτηρίστηκε φιλοκομμουνιστής και του απαγορεύτηκε η είσοδος στις ΗΠΑ.
Στα τελευταία του χρόνια έκανε αυστηρή κριτική στον Αμερικανικό Ιμπεριαλισμό ενώ εξέφρασε χωρίς ενδοιασμούς την συμπάθειά του για τον Φιντέλ Κάστρο.
Ο Γκριν είναι ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα.
Συγκέντρωσε πολλά λογοτεχνικά βραβεία ενώ εμφανίστηκε και στις βραχείες λίστες των Νόμπελ.
Επιπλέον υπήρξε ο αγαπημένος του παγκόσμιου κινηματογράφου αφού τα περισσότερα από τα έργα του έγιναν ταινίες και κάποια μάλιστα δύο φορές.
Κάποια στιγμή μάλιστα, έπαιξε και στον κινηματογράφο σε ταινία του Φρανσουά Τριφό. Όταν ζούσε στην Αντίμπ ο Τριφό γύριζε την ταινία «Αμερικανική νύχτα». Η υπόθεση αφορούσε τον θάνατο ενός ηθοποιού κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων μιας ταινίας και την άφιξη ενός Βρετανού ασφαλιστή που θα έλεγχε την πιθανότητα να συνεχιστούν τα γυρίσματα. Οι υποψήφιοι ηθοποιοί δεν ικανοποιούσαν τον Τριφώ και έβαλε αγγελία στις εφημερίδες. Έτσι εμφανίστηκε ο Γκριν με ψευδώνυμο και διεκδίκησε τον ρόλο, χωρίς να καταλάβει κανείς την ταυτότητά του. Όταν ο Τριφό έλεγχε το πρώτο υλικό πριν το μοντάζ, τον είδε και αναφώνησε: «Δεν είμαστε καλά! Αυτός είναι ο Γκράχαμ Γκριν!». Ζήτησε χίλιες φορές συγγνώμη από τον συγγραφέα, ο οποίος επέμεινε να παραμείνει στην ταινία χωρίς όμως να αναφερθεί το πραγματικό του όνομα. Μάλιστα είχε πει: «Ήμουν περίεργος να δω αν θα υπήρχε κανείς που θα με αναγνώριζε. Αυτό το μυστικό με διασκέδασε πράγματι για αρκετό καιρό».
Εργογραφία:
- The Man Within (début—1929) (Ο προδότης)
- Stamboul Train (1932) (also published as Orient Express in the US)
- It’s a Battlefield (1934)
- England Made Me (also published as The Shipwrecked) (1935) – (Οι ναυαγισμένοι)
- A Gun for Sale (1936) – (Ένα όπλο για πούλημα)
- Journey Without Maps (1936) – (Ταξίδι δίχως χάρτες)
- Brighton Rock (1938)- (Ο βράχος του Μπράιτον), (Ανήλικος Δολοφόνος)
- The Lawless Roads (1939) (also published as Another Mexico in the US)- (Οι δρόμοι της ανομίας)
- The Confidential Agent (1939)- (
- The Power and the Glory (1940)- (Η δύναμη και η δόξα)
- The Ministry of Fear (1943)- (Το υπουργείο του φόβου)
- The Heart of the Matter (1948)- (Η καρδιά των πραγμάτων) [ατυχής μετάφραση τίτλου]
- The Third Man (1949) (novella written as a preliminary to Greene’s screenplay for the film The Third Man)- (Ο τρίτος άνθρωπος)
- The End of the Affair (1951)- Το τέλος μιας σχέσης
- Twenty-One Stories (1954) (short stories)- (Είκοσι μία ιστορίες)
- Loser Takes All (1955)- (Ο χαμένος τα παίρνει όλα)
- The Quiet American (1955)- (Ο ήσυχος Αμερικάνος)
- The Potting Shed (1956)
- Our Man in Havana (1958)- (Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα)
- A Burnt-Out Case (1960)- (Καμμένο χαρτί)
- In Search of a Character: Two African Journals (1961)- (Αναζητώντας έναν χαρακτήρα – Δύο Αφρικανοί δημοσιογράφοι)
- The Comedians (1966)- (Οι θεατρίνοι)
- Travels with My Aunt (1969) – (ταξίδια με τη θεία μου)
- A Sort of Life (1971)- (Μια κάποια ζωή)
- The Honorary Consul (1973) – (Η ερωμένη του διπλωμάτη)(Ο επίτιμος πρόξενος)
- The Human Factor (1978) – (Ο ανθρώπινος παράγοντας)
- Ways of Escape (1980)- (Τρόποι απόδρασης)
- Doctor Fischer of Geneva (1980) – (Ο Δόκτωρ Φίσερ απ’ τη Γενεύη)
- Monsignor Quixote (1982)- (Μονσινιόρ Κιχώτης)
- Getting To Know The General: The Story of an Involvement (1984)
- The Tenth Man (1985)- (Ο δέκατος άνθρωπος)
- The Last Word (1990) (short stories)- (Η τελευταία λέξη)
Απόψεις & Γνωμικά
Ο Γκράχαμ Γκριν απεχθανόταν να ακούει και να λέει τσιτάτα και γνωμικά. Τα παρακάτω είναι απλά φράσεις απομονωμένες από τα βιβλία του:
Στην Ελβετία, πεντακόσια χρόνια δημοκρατίας και ειρήνης, και ποιο ήταν το μεγαλύτερο επίτευγμά τους; Το ρολόι–κούκος!
- Αυτός που ψάχνει το Θεό, τον έχει ήδη βρει.
- Η αλήθεια δεν έχει καμιά πρακτική αξία για τους ανθρώπους. Είναι το ζητούμενο για μαθηματικούς και φιλόσοφους. Στις ανθρώπινες σχέσεις, όμως, η καλοσύνη και τα ψέματα αξίζουν όσο χίλιες αλήθειες.
- Θεέ, σε μισώ. Σε μισώ σαν να υπήρχες πραγματικά!
- Το κλίμα της Αγγλίας υπήρξε το πιο ισχυρό κίνητρο για την αποικιοκρατία.
- Ο κόσμος δεν είναι άσπρο–μαύρο. Μάλλον είναι γκρι–μαύρο
- Γιατί ο Θεός μας έδωσε γεννητικά όργανα αν ήθελε να σκεφτόμαστε λογικά;
- Η εξομολόγηση δε χρειάζεται όταν αγαπάς τον καρπό του λάθους σου.
- Όσο δεν είμαστε σίγουροι, είμαστε ζωντανοί.
- Καλύτερα να έχεις αίμα στα χέρια σου παρά νερό, όπως ο Πιλάτος.
- Η ηθικολογία έρχεται μαζί με τη θλιβερή σοφία της ηλικίας, όταν πια η αίσθηση περιέργειας έχει εξανεμισθεί.
- Σ’ έναν τρελό κόσμο, πάντα φαίνεται απλούστερο να υπακούς.
- Οι αρχές υπάρχουν για να παραβιάζονται. Είναι ανθρώπινο, αλλά και καθήκον.
- Έτσι γίνεται πάντα: όταν καταφεύγεις στην έρημο, η σιωπή ουρλιάζει στ’ αυτιά σου.
- Οι άνθρωποι που τους αρέσουν τα γνωμικά λατρεύουν τις άνευ νοήματος γενικεύσεις.
- Οι άνθρωποι έχουν προσευχηθεί σε φυλακές, έχουν προσευχηθεί σε τρώγλες και στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μόνο η μεσαία τάξη έχει την απαίτηση να προσεύχεται στο κατάλληλο περιβάλλον.
- Εγώ πιστεύω ότι το σπίτι σου είναι εκεί όπου υπάρχει μια πολυθρόνα και ένα ποτήρι.
- Υπάρχει πάντα η άλλη πλευρά σε κάθε αστείο, αυτή του θύματος.
- «Μίντια» είναι μια λέξη που έχει καταντήσει να σημαίνει κακή δημοσιογραφία.
- Η απελπισία είναι η τιμή που πρέπει να πληρώσεις όταν επιμένεις σε έναν ακατόρθωτο στόχο.
- «Νομίζω ότι ένας κομμουνιστής οφείλει να έχει αμφιβολίες, όπως εμείς οι καθολικοί έχουμε τις δικές μας. Και πιστεύω πως μπορούμε να προσεγγίζουμε ο ένας τον άλλον μέσα από τις αμφιβολίες μας. Έργο του αφηγητή ιστοριών είναι να λειτουργεί ως δικηγόρος του διαβόλου, να προκαλεί συμπάθεια και κατανόηση για όσους βρίσκονται πέραν της επιδοκιμασίας του κατεστημένου».
- Ποτέ δεν ξέρεις πότε θα έρθει το χτύπημα. (η πρώτη φράση από τον «Τρίτο Άνθρωπο»)
Βιβλιογραφία και πηγές φωτογραφιών
- Life – Norman Sherry
- Russian Roulette – The Life and Times of Graham Greene – Richard Greene
- A Cold Heaven, Graham Greene’s God, John Banville
- The Unquiet Englishman: A Life of Graham Greene, By Richard Greene
- Passport to reality, J.G. Ballard
- A short Autobiography – Graham Greene
- Religion and politics through the literature lines and context of Graham Greene – V. Manoussaridis
- Χρονολόγιο του Γκράχαμ Γκριν – Λίλυ Εξαρχοπούλου
- Οι κινήσεις του Γκριν και η κίνηση του αναγνώστη – Ζαν Μπατίστ Μπαρονιάν
- Wikipedia
[i] Το Χάρτφορντσάιρ (Heartforshire) είναι μια από τις κομητείες της Νοτίου Αγγλίας. Συνορεύει με το Μπέντφορσάιρ (Bedfordshire) και το Όξφοντσάιρ (Oxfordshire) προς Βορά, Με το Βόρειο Έσσεξ North Essex) προς Ανατολάς, στα Νότια βρίσκεται το Μέγα Λονδίνο και Δυτικά το Μπάκινχαμσάιρ (Buckinghjamshire),.
[ii] Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον: Ο Ρόμπερτ Λούις Μπάλφουρ Στήβενσον (Robert Louis Balfour Stevenson, 13 Νοεμβρίου 1850 – 3 Δεκεμβρίου 1894) ήταν Σκοτσέζος μυθιστοριογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος, μουσικός και ταξιδιωτικός συγγραφέας. Τα πιο διάσημα έργα του είναι Το νησί των θησαυρών, το Δόκτωρ Τζέκυλ και Κύριος Χάυντ και Η Απαγωγή. Άλλα έργα του είναι Ο Άρχοντας του Μπάλαντρι και Το Μαύρο Βέλος: Μια ιστορία των Δύο Ρόδων. Ο Ρ.Λ. Στίβενσον ενέπνευσε και επηρέασε τον Τζόζεφ Κόνραντ.
[iii] Η έκθεση, αφού περιέγραφε την κατάσταση στο ΕΙΡΤ, έκανε ριζοσπαστικές προτάσεις αναδιοργάνωσης, όπως μετατροπή σε νομικό πρόσωπο, αποστρατικοποίηση της ΥΕΝΕΔ και συγχώνευση με την ΕΡΤ, αλλαγή νοοτροπίας και καλύτερη χρηματοδότηση. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 τα δύο κανάλια συνέχισαν χωρίς σημαντικές αλλαγές, σχεδόν αποκλειστικά με ενημερωτικό πρόγραμμα και κάποια σίριαλ με ολιγόωρο πρόγραμμα στην τηλεόραση.
[iv] To Μπαλλιολ είναι από τα παλαιότερα κολλέγια της Οξφόρδης (ιδρύθηκε το 1263).
[v] Βίβιεν Ντάιρελ Μπράουνινκ (Γκριν). Γεννήθηκε στη Ροδεσία (σημερινή Ζάμπια & Ζιμπάμπουε). Έζησε πολύ δύσκολα παιδικά χρόνια σε μια δυσλειτουργική οικογένεια. Παντρεύτηκε τον Γκράχαμ Γκριν και απέκτησε μαζί του 2 παιδιά. Έκανε μια τεράστια συλλογή από κουκλόσπιτα, και έγραψε βιβλία για αυτά. Το 1962 έγινε ένα μουσείο το οποίο συγχρηματοδότησε ο Γκράχαμ και στέγασε την συλλογή της. Πέθανε στις 19 Αυγούστου 2003 στο Οξφορντσάιρ.
[vi] Ο θρησκευτικός προσανατολισμός της οικογένειάς του, ήταν αρκετά ελεύθερος, φιλελεύθερος χριστιανικός. Ομοίως οι πολιτικός προσανατολισμός των γονιών του ήταν ανοιχτός και φιλελεύθερος. Από την πλευρά της μητέρας, ο παππούς του, ήταν κατώτερος κληρικός και σε μια κρίση συνείδησης αποδύθηκε το εκκλησιαστικό ένδυμα.
[vii] Αστυνομικό-δικαστικο θρίλερ με θέμα το λαθρεμπόριο. Το 1947 έγινε ταινία με τίτλο The Smugglers, με πρωταγωνιστή τον Richard Attenborough στον βασικό ρόλο.
[viii] Αστυνομικό-κοινωνικό θρίλερ με αρκετές πινελιές φιλοσοφικών προβληματισμών.
[ix] Περιπέτεια στην Ισπανία την περίοδο του Εμφύλιου, με αρκετές πολιτικές αιχμές.
[x] Η πρώτη κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος έγινε το 1947 με πρωταγωνιστή τον Richard Attenborough. Υπήρξε όμως και μια πρόσφατη μεταφορά το 2010 με εξαιρετικό κάστινγκ (Sam Riley, John Hurt, Helen Mirren κ.α.) Και οι δύο ταινίες ήταν βρετανικές παραγωγές.
[xi] Ο Γκριν θα πει: «Η ιστορία άλλαξε σιωπηρά, κι έτσι η πλοκή έπαψε ν’ αφορά ένα αγοράκι που άθελά του πρόδωσε τον καλύτερό του φίλο στην αστυνομία, αλλά αντίθετα καταπιάστηκε μ’ ένα αγοράκι που πίστεψε πως ο φίλος του ήταν δολοφόνος και σχεδόν προκάλεσε τη σύλληψή του λέγοντας ψέματα για να τον υπερασπιστεί. Νομίζω ότι αυτό, ειδικά με τους χειρισμούς του Ριντ, ήταν ένα καλό θέμα, αλλά ο αναγνώστης δεν πρέπει να εκπλαγεί μη βρίσκοντάς το στο επίκεντρο της αρχικής ιστορίας».
[xii] Το 1953, το Ιερό Γραφείο της Ρώμης, τον ενημέρωσε ότι το βιβλίο αυτό έβλαπτε την φήμη και την αξιοπιστία της ιεροσύνης. Αργότερα όμως ο Γκριν εξασφάλισε ιδιωτική ακρόαση με τον Πάπα Παύλο τον 6o, ο Ποντίφικας του εμπιστεύτηκε ότι με εξαίρεση κάποια κομμάτια του βιβλίου του που μπορούσαν να θίξουν μια μερίδα Καθολικών, καλό θα ήταν να αγνοεί την αρνητική κριτική. Το μυθιστόρημα θεωρείται το καλύτερό του και είναι αυτό που τον καθιέρωσε στον λογοτεχνικό κόσμο. “Θεωρείται κατά γενική ομολογία το αριστούργημά του, το βιβλίο του Γκριν που χαίρει της μεγαλύτερης εκτίμησης τόσο από το κοινό όσο και από τους κριτικούς” έγραψε ο Τζον Άπνταϊκ. Το έργο μάλιστα μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο το 1964 από τον Τζον Φορντ με πρωταγωνιστή τον Χένρι Φόντα.
[xiii] Η Δημοκρατία της Σιέρα Λεόνε είναι χώρα της δυτικής Αφρικής. Συνορεύει βορείως με τη Γουινέα, νοτίως με τη Λιβερία ενώ δυτικά βρέχεται από τον Ατλαντικό ωκεανό. Η ονομασία «Σιέρα Λεόνε» προέρχεται από την πορτογαλική ονομασία της χώρας Serra Leoa, που σημαίνει Οροσειρά των Λεόντων. Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα η Σιέρα Λεόνε ήταν στρατηγικό λιμάνι για το δουλεμπόριο μεταξύ ηπείρων. Ιδρύθηκε από την Εταιρεία της Σιέρα Λεόνε (Sierra Leone Company) σαν τόπος διαμονής των άπορων Μαύρων του Λονδίνου το 1791. Ο πρώτος οικισμός ήταν η πρωτεύουσα, η Φρίταουν. Το 1808 η Φρίταουν έγινε αποικία του Βρετανικού Στέμματος και το 1896 το εσωτερικό της χώρας έγινε βρετανικό προτεκτοράτο. Η χώρα απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1961, ενώ την περίοδο 1991-2000 υπέφερε από έναν καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο. Προκειμένου να θέσει τέλος στον εμφύλιο, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και οι βρετανικές δυνάμεις προχώρησαν στον αφοπλισμό 17.000 στρατιωτών και ανταρτών.
[xiv] Οι Life peers λάμβαναν έναν τιμητικό τίτλο ευγενείας που όμως διατηρούσαν οι ίδιοι και δεν μπορούσαν να τον κληροδοτήσουν στους απόγονούς τους.
[xv] Ο Φουλγκενσιο Μπατίστα Ι Ζαλντιβαρ, υπήρξε αξιωματικός και πολιτικός και εξελέγη πρόεδρος της Κούβας από το 1940 έως το 1944 ενώ με την στήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών εγκατέστησε στη χώρα μια σκληρή δικτατορία το 1952 η οποία ανατράπηκε το 1959 από την μεγάλη Κουβανική Επανάσταση.
[xvi] Το 1983, ο Γκριν θα πει σε μια συνέντευξη: «Τον θαυμάζω για το κουράγιο του και για την αποτελεσματικότητα και την επάρκειά του, όμως διαφωνώ με την εμμονή του για εξουσία. Όλες οι πετυχημένες επαναστάσεις, όσο κι αν ξεκινούν με ιδεαλιστικά κίνητρα, προδίδουν τον εαυτό τους στο τέλος.»
[xvii] Η Daily Mail έγραψε: Κανένα τέλος στις σχέσεις. Διχασμένος ανάμεσα στην πίστη και τη λαγνεία, θα μπορούσε να επισκεφτεί πρώτα ένα μοναστήρι και αμέσως μετά ένα μπουρδέλο! Η αδυναμία του στο αλκοόλ, τις γυναίκες και το όποιο, δεν τον εμπόδισαν να γράψει κλασικά μυθιστορήματα.
Β.Μ.
Από αριστερά προς τα δεξιά:
Λούσι Γκριν (κόρη του Γκράχαμ), ο Γκράχαμ, Ντέιβιντ Λιούις, Ντέμπορα Κερ
[xviii] Προφανώς αναφέρεται στον Κιμ Φίλμπ, διπλό πράκτορα (Βρετανών-Σοβιετικών)
